آنچه در ادامه می‌آید مصاحبه امروز روزنامه خراسان با دکترفاطمی، استاد دانشگاه کلمبیاست. موارد مطرح شده لزوما صحیح نیست و صرفا جهت اطلاع رسانی از «دید نخبگان راجع به متعه» منتشر می‌شود. امری که می‌توان علل عدم رواج متعه را نیز در آن یافت.
خلاصه: دکتر فاطمی استاد دانشگاه کلمبیا که هر از گاهی به کشور می آید در فرصت مغتنمی که پیش آمد به سوالات ما درباره ازدواج موقت پاسخ داد. به گفته وی از نظر دین ما ازدواج موقت امری پذیرفته شده است که بسیاری به دلیل ناآگاهی و عدم شناخت آن را نوعی بی بند وباری تلقی می کنند اما چنانچه مواردی سوء استفاده از یک موضوع رخ داده باشد دلیل بر منفی بودن اصل قضیه نیست اما ازدواج موقت شرایطی دارد که باید مد نظر باشد. وی می گوید: ازدواج موقت راه اصلی برای حل مشکل روابط دختر و پسر نیست بلکه راهی حاشیه ای است بنابراین برای رفع موانع راه اصلی که همان بسترهای ازدواج دائم است باید تلاش کرد. از سویی جوانان باید درباره نحوه برقراری ارتباط و تعامل با یکدیگر آموزش ببینند در غیر این صورت هر راهکاری بدون ارائه آموزش شاید پاسخی موقت برای حل مشکل باشد.
سوال: بسیاری معتقدند که در حال حاضر فرهنگ سازی برای ازدواج موقت برای جوانان در سن ازدواج ضرورتی انکارناپذیر است. نظر شما در این باره چیست و در چه گروه سنی و چه ویژگی هایی این مسئله جواب می دهد.
جواب: اگر سوالتان در مورد مشروعیت ازدواج موقت است، ازدواج موقت از نظر فرهنگ شیعه امری پذیرفته شده است اما اگر سوال این است که این مسئله با چه شرایط و چه زمینه هایی باید مورد توجه قرار گیرد نیاز به بررسی همه جانبه دارد. اگر ما صرفا بخواهیم برای حل مشکلات جامعه تنها یک گزینه و آن هم ازدواج موقت را مطرح کنیم و یک راهکار در مقابل تمامی مسائل جامعه قرار دهیم، راه به جایی نخواهیم برد. ازدواج موقت مثل ازدواج دائم شرایط و قواعد خاص خود را دارد که باید در جای خود به آن توجه شود. باید آگاهی ها نسبت به آن، شرایط و زمینه های آن در جامعه افزایش یابد. چرا که بسیاری به دلیل ناآگاهی و عدم شناخت، ازدواج موقت را نوعی بی بند و باری تلقی کرده اند.همان طور که بسیاری از آن سوءاستفاده کرده اند. اما باید بدانیم که سوءاستفاده از یک موضوع نمی تواند دلیلی باشد بر این که آن موضوع منتفی شود. ازدواج موقت امری پذیرفته شده است این ازدواج هم مانند ازدواج دائم اصول و ضوابط خاصی دارد و شارع نیز قوانین و ضوابط را در نظر گرفته است که توجه به آن ها باعث می شود که حقی از کسی در این زمینه ضایع نشود و تعدی به حقوق افراد به ویژه خانم ها صورت نگیرد.وقتی با آگاهی کامل به ازدواج موقت نگریسته می شود می بینیم که شارع شرایطی را قرار داده است که حقوق زن در این نوع ازدواج محفوظ بماند.
سوال: جدا از این مباحث با توجه به افزایش روابط دختر و پسر و این که این نوع روابط در میان جوانان رو به افزایش است آیا ما می توانیم بگوییم برای کاهش این روابط و یا آسیب های ناشی از آن، ازدواج موقت راهکار جایگزینی باشد و آیا جامعه ما در حال حاضر به این بلوغ رسیده است که توانایی پذیرش این مسئله را داشته باشد.
جواب: به نظر من این نگاهی است از یک منظر و زاویه به این معنا که شما مشکلی را بیان می کنید و بعد می گویید برای حل آن مشکل یک راه حل وجود دارد و آن هم ازدواج موقت است. اما به نظر من مسئله مهمی که در این میان نادیده گرفته شده است، بحث آموزش است یعنی اگر قرار است دختر و پسری با هم در محیط آموزشی، کار و دانشجویی ارتباط داشته باشند باید آموزش ببینند که چگونه تعامل و گفت وگو کنند، چگونه در حد کنترل شده با جنس مخالف روابط کاری و آموزشی داشته باشند. اما اگر قرار باشد در برابر تمام مشکلاتی که در جامعه به دلیل نبود آموزش به وجود آمده است که نتیجه آن روابط نامتعارف و دوستی های خیابانی شده است، یک گزینه و آن هم ازدواج موقت را قرار دهیم، نه تنها مشکل حل نخواهد شد که به صورت حادتری خود را نشان می دهد. چرا به جای این مباحث به جوانان خود آموزش ندهیم که چگونه با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و رفتارهای کنترل شده از خود بروز دهند. چرا به جوانان خود آموزش ندهیم که حدود و اندازه ارتباط خود را برای جلوگیری از هیجانات درونی و آسیب ها نگه دارند.بنابراین باز هم تاکید می کنم در عین حالی که مخالف ازدواج موقت نیستم اما بر این اعتقادم که گزینه اجرایی ازدواج موقت نمی تواند راه حل تمامی آسیب های اجتماعی باشد. چرا که نوجوان یا جوانی که آموزش های ارتباط و تعامل را ندیده است در همین مسیر نیز دچار مشکل می شود. بنابراین نظر من این است که مشکلات اجتماعی ناشی از فقدان آموزش است و از دوران دانش آموزی باید در این زمینه گام برداشت. ضمن این که زمینه سازی برای ازدواج دائم به خوبی صورت بگیرد. اگر محیط های آموزشی مروج ازدواج دائم را به خوبی توسعه دهیم، اگر قداست ازدواج دائم روشن و درست تشخیص داده شود و زمینه تسهیلات آن در جامعه فراهم شود، ضرورت ازدواج موقت برای نوجوانان و جوانان کمرنگ می شود.
سوال: اصل توجه به آموزش نکته مهمی است اما آیا ما قرار است به جوانان آموزش دهیم که نیازهای طبیعی را نادیده بگیرند. وقتی سن بلوغ کاهش و سن ازدواج افزایش یافته، قرار است چه آموزشی به نوجوانان و جوانان ارائه دهیم؟
جواب: به جوانان باید آموزش دهیم که ضوابط و روابط و حد و مرزها را رعایت کنند. به خط قرمزها توجه کنند اگر این طور باشد یک دختر و پسر اجازه نمی یابند به یکدیگر به صورت ابزاری نگاه کنند.
سوال: همان طور که حضرتعالی اشاره کردید بحث آموزش نحوه برقراری ارتباط و نحوه تعامل دو جنس مخالف با یکدیگر از جمله برنامه های درازمدت است اما برای مشکلاتی که در حال حاضر در زمینه مسائل اجتماعی وجود دارد به نظر شما ازدواج موقت نمی تواند راهکاری موثر تلقی شود.
جواب: عرض بنده این است که باید تمامی زمینه ها را برای حل مشکل بررسی کرد و ازدواج موقت هم یک گزینه است. اما نمی توان آن را به صورت یک حکم کلی در مقابل مشکل ارتباطات نامتعارف دختر و پسر قرار داد. باید از دید سطحی به مسائل عبور کنیم. بحث من و بسیاری از جامعه شناسان این است که اگر آموزش ها وجود داشته باشد به تمامی مسائل با دید عمیق تری نگریسته می شود. حتی در زمینه ازدواج دائم یا موقت.
سوال: از مباحثی که تاکنون مطرح شده این طور به نظر می آید که شما با گزینه ازدواج موقت برای دختر و پسر مجرد مخالف هستید. آیا این برداشت من درست است یا خیر؟
جواب: من مخالف ازدواج موقت نیستم. این مسئله را حتما در نظر داشته باشید. اما صحبت من این است که باید ازدواج موقت را با چارچوب ها و شرایط خاص خودش مطرح کرد. وقتی سوال می شود که آیا برای جوانان و نوجوانان می توان گزینه ازدواج موقت را مطرح کرد پاسخ من این است بله می توان اما با شرایط و زمینه های خاص خودش.
سوال: این شرایطی که شما می گویید چیست؟ می توانید توضیح بیشتری در این زمینه بدهید؟
جواب: ببینید عقد موقت شرایطی دارد. این طور نیست که افراد در این نوع ازدواج بدون توجه به شرایط عقد، هر طور می خواهند رفتار کنند. در ازدواج موقت زن می تواند سطح روابط خود را در این نوع عقد مشخص کند تا حقوق او تضییع نشود و مرد نیز نمی تواند از آن تخطی کند. اگر ما ازدواج موقت را به این معنا می گیریم که در آن هر کاری می شود صورت گیرد و در نهایت حق زن ضایع می شود این نشان از برداشت نادرست ما از ازدواج موقت دارد. به این معنا که ازدواج موقت را نمی توان به عنوان یک گزینه تنها برای برطرف کردن نیازهای طبیعی جوان مطرح کرد. بلکه فلسفه وجودی آن فراتر از این مسئله است و حتی می تواند مقدمه یک زندگی مشترک باشد بدون این که حق افراد ضایع و از شأن افراد کاسته شود.سوءبرداشت هایی که از ازدواج موقت تاکنون شده باعث شده است عده ای به صورت هیجانی مخالف آن باشند. در حالی که همان طور که ذکر شد منظور از ازدواج موقت این نیست و در اصل ازدواج موقت در تقابل با اصل عدالت اجتماعی نیست.
اما جدا از این بحث ها باید به این نکته توجه کرد که چه اتفاقی در سال های اخیر افتاده است که راه ازدواج دائم این قدر سخت و دشوار شده است که گزینه هایی مثل ازدواج موقت مطرح می شود. سخت گیری های بی مورد در مورد مهریه، تشریفات و مراسم ازدواج باعث شده است که دید کلی جامعه به ویژه جوانان نسبت به ازدواج دائم تغییر کند و این سخت گیری ها یک گفتمان را نسبت به ازدواج ایجاد کرده است که به جای این که به ازدواج به عنوان یک اصل مهم در زندگی نگاه کند روی محورهای مادی تمرکز کند. بنابراین مخالفتی با ازدواج موقت نیست اما در بحث جوانان باید گزینه های دیگر در بستر جامعه مطرح شود.
سوال: به فرض این که اکثریت جامعه شناسان ازدواج موقت را به عنوان راهکار آسیب ها و مشکلات اجتماعی قلمداد و جوانان و خانواده هایشان نیز از آن استقبال کردند به نظر شما چه پیامدهای روانی و اجتماعی دربردارد و چگونه می شود پیامدها و آثار منفی آن را به حداقل رساند.
جواب: در کل هر مسئله ای که مدیریت شود پیامدها و آثار منفی به حداقل می رسد. حالا فرقی نمی کند ازدواج موقت باشد یا هر مسئله دیگری. به هر حال ازدواج موقت نیز می تواند مشکلات و آسیب های خاص خودش را در پی داشته باشد و عدم مدیریت و بدون ضابطه بودن آن می تواند مشکلات زیادی را به دنبال داشته باشد که این مشکلات در سطوح فردی و اجتماعی عاطفی و هیجانی و روانی خواهد بود.علاوه بر این که اگر قرار است ازدواج موقت از سوی مسئولان و کارشناسان برای دخترها و پسرها در نظر گرفته شود باید شرایط آن در ابتدا روشن شود تا آسیب های آن به ویژه برای خانم ها به حداقل برسد.
سوال: به هر حال در این زمینه به نقطه مشترکی رسیدیم که شاید بتواند در بحران روابط دختر و پسر نسخه ای برای حل این مشکل باشد. اما حال سوال این است که چگونه می توان آن را در جامعه فرهنگ سازی کرد و چگونه می توان این باور را در خانواده ها به وجود آورد که در برهه فعلی راهکار موثر و قانونمندی برای حل آسیب های اجتماعی است؟ و این که چگونه می توان با ارزش گذاری آن را جایگزینی برای دوستی های خیابانی و بی بند و باری ها کرد.
جواب: ببینید همان طور که ذکر شد پس زدن ازدواج موقت از سوی جامعه به دلیل تداعی معانی های مسمومی است که به دلیل ناآگاهی از این نوع ازدواج شده است. به همین دلیل دو جوان حاضر هستند تن به گناه و آسیب بدهند اما از ازدواج موقت ابا دارند. در حالی که ازدواج موقت که نوعی ازدواج است به روابط شکل قانونی و شرعی می دهد و حتی برای فرد می تواند مطالبه قانونی داشته باشد و جلوی تضییع حق فرد را بگیرد. بنابراین در این زمینه نیاز به فرهنگ سازی و بازشناسی ازدواج موقت داریم تا تداعی معانی های نادرست آهسته آهسته از ذهن جامعه زدوده شود در ثانی این مسئله در حال حاضر مطرح است که با ازدواج موقت، هر فرد هر کاری می تواند انجام دهد در حالی که این مسئله نشان از ناآشنایی با ضوابط ازدواج موقت است. اما این که چطور در باور خانواده ها جا بیفتد و نهادینه شود نیاز به برنامه های آموزشی و فرهنگ سازی در درازمدت دارد.
سوال: شما به عنوان فردی که معتقد هستید که ازدواج موقت به دلیل وضعیت جامعه در برخی از موارد پاسخ گوست آیا چنین موردی را برای دختر و پسر خود تجویز می کنید و اگر آن ها پیشنهاد دهند شما استقبال می کنید؟
جواب: اول باید توجه داشته باشید که من در ایران زندگی نمی کنم. اما به نظر می رسد که تا امری نهادینه نشود مسلما در سطوح ارزش های هسته ای فرد قرار نمی گیرد. آنچه مسلم است و بی تعارف باید گفت این است که در حال حاضر ازدواج موقت جزو ارزش هسته ای فرد و جامعه قرار نگرفته است. ارزش های هسته ای آن است که با تمام وجود فرد آن را می پذیرد اما واقعیت این است که در جامعه ما ازدواج موقت چه برای افراد متاهل چه مجرد جزو ارزش های هسته ای نیست. بنابراین با این شرایط باید بستر ازدواج دائم مورد بازنگری قرار گیرد و مشکلات آن برطرف شود. شما در این گزارش سعی دارید یک راه را بسته نگه دارید و راه دیگر را به عنوان راه حاشیه ای پیشنهاد کنید. من نیز معتقدم راه حاشیه ای می تواند وجود داشته باشد. اما در شرایط خاص که برای همه موارد پاسخگو نیست. بنابراین در وهله اول راه ازدواج دائم باید بازگشایی شود و مشکلات فرهنگی آن برطرف شود. اگر این کار صورت گیرد سن ازدواج کاهش می یابد تعداد ازدواج ها رو به فزونی می گذارد و در این میان افرادی که واقعا برایشان امکان ازدواج دائم وجود ندارد به گزینه ازدواج موقت متوسل می شوند. اما اگر ما بخواهیم راه ازدواج دائم را بسته نگه داریم و همه را به یک گزینه سوق دهیم راه به جایی نخواهیم برد.بی تعارف در حال حاضر ما به ازدواج دائم از منظر فرهنگ غرب نگاه می کنیم و در تاریکی به دنبال روزنه می گردیم. در حالی که احکام اسلامی مترقی ترین و پیشروترین قوانین را در باب ازدواج و تشکیل زندگی دارد. پس باید راه های ازدواج دائم تسهیل و تسریع شود. (بنظرم چند جمله اولش خوب بود اما بعدش زده جاده خاکی!)
سوال: و کلام آخر
جواب: بسیاری مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را دلیل کاهش آمار ازدواج دائم مطرح می کنند اما به نظر من اگر در این مسیر گام برداریم حتی در ازدواج موقت هم گرفتار فرهنگ مادی گرایی و مصرف گرایی می شویم و افراد مصرف گرا هم تن به ازدواج موقت نمی دهند. به همین علت باز هم تاکید می کنم که آموزش مهم ترین اصل است و نگاهمان در این زمینه باید مورد بازنگری قرار گیرد. و یک حرف مهم: اگر به دلیل مشکلات به ازدواج موقت بیش از پیش بها داده شود ازدواج دائم به عنوان اصل برتر به فراموشی سپرده می شود.